SOSYAL PSİKOLOJİ: Faşizm Üzerine 2

YETKEYE BOYUNEĞME
ve
KARŞI GELMENİN BAZI KOŞULLARI

Stanley MILGRAM
Çevirenler:
Mehmet R. GÜRKAYNAK ve Veysel BATMAZ

Bir kişinin, bir diğerine, üçüncü bir kişiye acı vermesini emretmesi durumu, insan ilişkileri tarihinde birçok kereler yinelenmiş bir temadır. Tanrı tarafından oğlunu öldürmesi buyurulan Hz. İbrahim öyküsünde bu tema büyük bir güçle dile getirilmiştir. Hz. İbrahim’in içine düştüğü bu çelişkili durumun, insan yaşantısının odak noktalarını ele almaya çalışan Kierkgaard (1843) felsefesine temel oluşturması hiç de rastlantı değildir.

Savaşlar da bir kişiye düşmanı ezme buyruğu veren bir başkası tarafından yönetilir. Belki de tüm örgütlenmiş düşmanlıklara (hostility) bu, yetke (authority) yürütücü (executant) ve kurban (victim) üçgeninin değişik biçimleri olarak bakılabilir. Şimdi yukarıda anlatılan türden bir çelişkili durumun, Yale Üniversitesi’nde deneysel yollarla incelendiği bir araştırma programından sözedeceğiz.

Sözkonusu araştırmanın ereklerinden biri, araştırmaya katılanların, kendileri için önemli sonuçlar doğuracak bir ortamdaki davranışlarını örmekti. Böylesine derin ve güçlü bir ortamın seçilmesinin nedeni çelişkiyi olabildiğince gerçek hayattaki biçimine benzer kılmak ve böylece ortaya çıkacak psikolojik güçleri gözlemekti. Daha az seri bir ortam, gerginliği azaltacak ve bu psikolojik güçlerin ortaya çıkmasını belirli ölçüde yokedecekti.

Böyle bir yaklaşımın gerektirdiği koşullardan biri, araştırmaya katılan kişilerin sağlık ve onurlarını (welfare and dignity) korumaktı. Böylece, deneklerin laboratuardan ayrılmadan önce sağlık ve mutluluklarını yitirmemiş olduklarından emin olmalarını sağlamak için, bazı önlemler alındı. Bunun için deneye katılanların tümüne, titizlikle hazırlanmış bir deney-sonrası işlem uygulandı. [1]

Terimler
Eğer Y, X’in buyruğuna uyarsa, onun X’e itaat ettiğini, uymazlarsa itaatsizlik etmiş olduğunu söyleyeceğiz. Bu kullanılış biçimiyle itaat ve itaatsizlik sözcükleri salt deney sırasında gözle görülebilir davranışları içermekte, davranışla birlikte ortaya çıkması olasılığı bulunan güdü ya da yaşantıları içermemektedir.

Deneydeki bütün buyruklara boyuneğen deneklere , İtaatkar Denek, deneyin herhangi bir noktasında, araştırmacının verdiği buyruğa karşı çıkan deneklere de İtaatsız Denek ya da boyuneğmeyen denek adı verilecektir. Bu bildiride kullandıkları biçimiyle bu sözcükler salt deneklerin deney içindeki edimlerinin göstergeleridir; yoksa yetkeye boyuneğme ya da karşı gelme açısından genel bir kişilik özelliği göstermezler.

Denekler
Tüm deneysel koşullarda yer alan denekler ABD’nin Connecticut Eyaletinin NewHeaven ve Bridgeport semtlerinde oturan ve değişik mesleklerden 20-50 yaşlar arasındaki yetişkin erkekler topluluğundan seçilmiştir. Bu bildiride anlatılacak olan her bir deneysel koşul için 40 ayrı denek kullanılmış ve bu deneklerin meslek türleri ve yaşları dikkatle dengelenmiştir. Her deneydeki deneklerin yüzde 40’ı tezgahtar; yüzde 40’ı vasıflı ve vasıfsız işçi ve çeşitli işyerlerinde çalışan memurlar (beyaz yakalılar); yüzde 20’si de profesyonellerden oluşuyordu. Her meslek kategorisinde 20-29, 30-39, 40-49 yaşlarından denekler aynı sırayla, yüzde 20, yüzde 40, yüzde 40 olarak yer almışlardır.

Genel Laboratuar İşlemleri
Bu araştırmanın odak noktası, deneğin diğer bir kişiye ne kadar elektrik şoku vermeye razı olacağıdır. Deney boyunca, araştırmacı deneğe diğer kişiye gittikçe artan oranlarda elektrik şoku vermesini emreder. Bu şok verme işi öğrenimle ilgili bir deney adı altında yapılır; sözde, araştırmacının ereği cezanın bellek üzerindeki etkisini ölçmektir. Her deney-biriminde, araştırıcıdan başka bir gerçek denek, bir de yalancı denek vardır. Bu denekler deneyde göre almanın karşılığı olarak 4,50 dolar para alırlar. Araştırıcı deneklerle bir süre konuşup onlara cezanın bellek üzerindeki etkisi hakkında sosyal bilimcilerin çok az bilgi sahibi olduklarını anlatır ve deneklerden birinin öğretmen birinin de öğrenci olarak görev alacağını bildirir. Hileli bir seçim sonucu gerçek denek daima öğretmen; yalancı denek de öğrenci olur. Öğrenci, yandaki bir odaya götürülüp, “elektrikli iskemleye” bağlanır.

Gerçek deneğe, öğrencisi olarak gözüken kişiye (yalancı deneğe) sözcük çiftleri öğretmekle yükümlü olduğu söylenir. Daha sonra öğrenciyi sınayıp, yanlış yaptıkça ona ceza vermesi gerektiği belirtilir. Ceza elektrik şoku biçimde olacak, gerçek denek tarafından öğrenciye bir şok jeneratörü aracılığıyla verilecektir. Öğretmene (gerçek deneğe) her yanlışta elektrik şokunun şiddetini jeneratör üzerinde bir derece arttırması gerektiği anlatılır. Plana göre, öğrenci bir çok yanlışlar yapacak ve kısa bir süre sonra gerçek denek öğrenciye jeneratör üzerindeki en şiddetli şoku vermek durumunda kalacaktır. Şok şiddeti arttıkça öğrenciden giderek artan rahatsızlık belirtileri gözükecek ve öğrenci ısrarla deneyin durdurulmasını, daha fazla dayanamayacağını söyleyecektir. Oysa araştırmacı öğretmeni uyarıp; işlemlere devam etmesini, öğrencinin protestolarına kulak asmamasını açık ve buyurgan bir biçimde anlatacaktır. Bu durumda, gerçek denek, toplumsal çevresinden gelen ve birbiriyle uyuşmazlık halinde bulunan iki istek arasında kalmıştır ve bu çelişkiyi çözmek zorundadır.

Böyle bir durumda gerçek denek araştırmacının buyruklarına boyuneğip öğrenciye şiddeti giderek artan şoklar verebilir, ya da buyruklara uymayıp öğrencinin yalvaran isteklerine kulak verebilir. Araştırmacının yetkesi, bir boşluk içinde değil fakat şok verilen kişinin artan istek ve baskıları karşısında ortaya çıkmak durumundadır.

Araştırmanın sonuçlarını anlatmaya geçmeden önce bazı teknik noktalara açıklık getirmek zorundayız. Şok verme aygıtı olarak kullanılan sözde şok jeneratörü 15 ile 450 volt arasında değişen, 30 ayrı voltaj düzeyine sahiptir. Bu taklit aygıt, bir panel üzerinde yanyana sıralanmış düğmelere basılarak çalıştırılıyordu. Deney başlangıcında gerçek deneğe, aygıtın gerçek bir aygıt olduğu sanısını vermek için 45 voltluk bir örnek şok veriliyordu. Aygıt üzerindeki şok düzeyleri ayrıca sözcüklerle de belirtilmişti (“Hafif Şok”tan “Tehlike Şiddetli Şok”a kadar).

Öğrencinin tepkileri, standart olması için, banda alınmıştı ve her protesto belirtisi, jeneratörün üzerinde belli bir voltaj düzeyiyle çakışıyordu. 75 voltta öğrenci homurdanmaya ve inlemeye başlıyordu. 150 voltta deneyi bırakmak istiyor, 180 voltta artık bu acıya dayanamayacağını haykırıyor, 300 volta gelindiğinde bu deye daha fazla katılamayacağını söylüyor; serbest bırakılması gerektiğini ısrar ederek bellek sınavındaki sorulara herhangi bir yanıt vermeyi reddediyordu. Öğrencinin bu son sözlerine (taktiğine) karşılık, araştırmacı öğretmene verilmeyen yanıtları yanlış olarak kabul etmesini ve olağan şok uygulamasını sürdürmesini, şu sözlerle pekiştirerek, söylüyordu: “Başka seçeneğiniz yok; deneye devam etmek zorundasınız.” (Bu buyruk özellikle gerçek deneğin deneyi yarıda kesme eğilimi başgösterdiğinde kullanılıyordu.) Eğer denek bir sonraki şok düzeyini vermeyi kesinlikle reddederse deney bitmiş sayılıyordu. Bundan sonra da, deneyi bıraktığı son şok düzeyine göre, her deneğin edimine sayısal bir değer veriliyordu. Böylece, herhangi bir deneğin puanı 0’dan (ilk şok düzeyini bile vermeyi reddedenler için) 30’a kadar (son şok düzeyini verenler için) değişebiliyordu. Herhangi bir denek ya da herhangi bir deneysel koşul için, katılanların boyuneğme ve karşıgelme dereceleri, araştırıcının buyruklarına ne derece uydukları anında sayısal bir değerle gösterilebiliyordu.

Ön Araştırmalar
Bu araştırma için yapılan ön çalışmalar 1960 kaşında tamamlandı. Bu çalışmalar asıl araştırmadan bazı farklılıklar gösteriyordu. Bu farklardan biri şuydu: “Öğrenci” buzlu cam arkasına oturtulmuş ve ışık öylesine ayarlanmıştı ki gerçek denek “öğrenci”yi hafifçe görebiliyordu. (Milgram, 1961)

Temel olarak niceliksel bir uygulama olmasına karşın, bu çalışmalar deneysel durumun değişik özelliklerini ortaya koydu. İlk deneylerde “öğrenci”den hiçbir sözel tepki, “öğretmen”e aktarılmıyordu. Şok aygıtı üzerindeki uyarı yazılarının ve sayısal derecelerin gerçek deneğin, verilen buyruklara itaatini yeterince kısıtlayabilecek bir baskı ögesi olabileceği düşünülmüştü. Oysa bunun böyle olmadığı ortaya çıktı. Öğrenciden sözel tepkiler gelmediği zaman, hemen bütün denekler, aygıtın üzerindeki uyarı yazılarına (“Yüksek Şok”, “Tehlike”, vb.) kayıtsız kalarak, kendilerine emredildiği zaman şok düzeylerinin sonuna kadar gittiler. Bu durumda, itaat eğilimini ölçmek için uygun bir dayanağımız olmuyordu. Araştırıcının buyruklarına karşı, deneğin direncini arttırmak ve böylelikle deneyi yarıda kesme noktaları açısından kişisel farklılıkları ortaya koyacak bir dış güce gereksinmemiz vardı.

İşte “öğrenci”nin sözel tepkileri bu gücü oluşturdu. Önceleri hafif protestolar kullanıldı fakat bunlar yetersiz kaldı. Sonradan deneysel işleme, daha etkileyici protestolar eklendi. Umutlarımızın tersine, “öğrenci”den gelen en güçlü protestolar bile bütün denekleri araştırmacının buyruklarına uyup, en güçlü şoku vermekten alıkoyamadı. Fakat verilen en yüksek şok düzeyi ortalamasının biraz düşmesine neden oldu ve deneklerin edimlerinde farklılaşmaya yol açtı. Bu nedenle “öğrenci”nin haykırışları, standart bir biçim alması için, banda alındı ve deneysel işlemin bir parçası haline geldi.

Yukarıda anlatılan durum, yalnızca geçerli bir deneysel işlem bulmanın zorluklarını ortaya koymadı, aynı zamanda deneklerin yetkeye itaat etme olasılıklarının bizim sandığımızdan daha yüksek olduğunu göstermiş oldu. Bir de “öğrenci”den gelen sözel tepkilerin (geriye bildirim), gerçek deneğin davranışlarını denetleme açısından ne derece önemli olduğunu gösterdi.

Ön çalışmaların gösterdiği bir başka yön de, deneklerin şok verdikleri kişilerden sürekli olarak gözlerini kaçırmaya çalıştıkları, bunu yapabilmek için de arasıra başlarını belli olacak bir biçimde yana çevirmeleriydi. Deneklerden biri, bu davranışını, “Yaptıklarımın sonuçlarını görmek istemedim” diye açıkladı.

Bu bize gösterdi ki, “öğrenci”nin göz önünde oluşu, deneğin edimini bir dereceye kadar denetim altında tutabiliyordu. Eğer araştırıcıya itaat etmek için, denekler kurbanlarından uzak durmak gereksinimi duyuyorlarsa, bunun karşıtı da acaba doğru muydu? Yani, eğer “öğrenci” gitgide deneğin daha yakınına (görebileceği bir yere) getirilirse itaat azalır mıydı? Normal deneylerin ilk kümesi, işte bu soruyu yanıtlamak için yapıldı.

“Kurban”ın (“Öğrenci”nin) Görünebilirliği
Bu ilk kümede dört deneysel koşul (durum) vardı. Her koşulda “kurban” “psikolojik” olarak deneğe biraz daha yakınlaştırıldı.

İlk koşulda (Uzaktan Geriye Bildirim – Remote Feedback) “kurban” ayrı bir odadaydı ve denek tarafından hem görülemiyor, hem de sesi duyulamıyordu. Yalnızca 300 voltluk şokta tepki olarak duvarı yumrukluyor, 315 volttan sonra ise artık ne soruları yanıtlıyor ne de ses çıkarıyordu.

İkinci koşul (Sesle Geriye Bildirim – Voice Feedback) birinciyle hemen hemen aynıydı; tek fark sözel tepkilerin bulunuşuydu. Birinci koşulda oldğu gibi “kurban” yandaki odadaydı, fakat şikayetleri kapının aralığından ve laboratuarın duvarlarından açık seçik duyabiliyordu.

Üçüncü deneysel koşul (Yakınlık – Proximity) ikinciye benziyordu. Salt bu kez “kurban” denekle aynı odada, ondan 1,5 fest uzaklıkta bir yere yerleştirilmişti. Yani hem görülebilir, hem duyabilir uzaklıktaydı ve böylece deney seslendirilmiş oluyordu.

Bu kümedeki dördüncü ve sonuncu koşul (Dokunulabilir Yakınlık – Touch Proximity) üçüncüsünden şöyle farklıydı: Gerçek denek, “Kurban”a ancak elini madeni bir plakanın üzerine koyduğu zaman şok verebiliyordu. 150 voltluk düzeye gelindiğinde “kurban” serbest bırakılması isteğinde bulunuyor ve elini şok plakası üzerine koymayı reddediyordu. Araştırıcı, gerçek deneği “kurban”ın elini zorla plakanın üzerine bastırmasını emrediyordu. Yani, bu durumda itaat etmek ve 150 volttan sonraki şokları verebilmek için deneğin kurbanla fiziksel bir yakınlık kurması gerekiyordu.

Herbir koşulda 40 yetişkin denek kullanıldı. Bulgular “kurban”ın gerçek deneği yaklaştırıldıkça itaatin belirgin bir biçimde azaldığını gösterdi.

Boyuneğen deneklerin karşı gelen denekler oranı, bulgulara göre şöyledir: “Uzaktan Geriye Bildirim” koşulunda deneklerin yüzde 34’ü, “Sesle Geriye Bildirim”de yüzde 37,5’u, “Yakınlık”ta yüzde 60’ı ve “Dokunulabilir Yakınlıkta” yüzde 70’i araştırmacıya karşı koydu.

Yakınlığın bir etkisini nasıl açıklayabiliriz? İlk önerimiz şu olabilir: “Kurban-Öğrenci” kendisine yaklaştıkça denek onun ıstırabının daha çok farkına vardı ve davranışlarını ona göre ayarladı. Bu açıklama, akla yakın olmasına karşın, bizim kanıtlarımızca desteklenmemektedir. Bu dört koşul arasında kurbana izafe edilen, acı düzeyi, (deneğin kurbanın ne derece acı çektiğini tahmin etmesi ve bunu 14 noktalı bir ölçek üzerinde göstermesi) açısından belirgin bir farklılık yoktur. Yakınlık etkisini açıklamak için başka fikirler de öne sürülebilir:

Duygu Sezgisi ile İlgili İşaretler: Uzaktan ve Sesle Geriye Bildirim koşullarından “kurban”ın çektiği acı, denek için uzak ve oldukça soyuttur. Denek, davranışlarının başka bir insana acı verdiğinin kavramsal olarak farkındadır; bu gerçeği anlar fakat hissetmez. Kurbanın acı çektiğin gösteren görsel işaretlerin, denekte duygu sezgisi (empathy) uyandırması ve kurbanın yaşantısını daha iyi algılamasına yol açması olasıdır. Yine olasıdır ki, duygu sezgisi ile ilgili işaretler denek için hiç de hoş değildir ve tatsız bir duruma son vermek istemine neden olacak kadar itici güçleri içermektedir. Bu durumda, itaatin azalması deneysel koşullarda giderek artan duyarlıkla açıklanabilir.

Yadsıma ve Bilişsel Alanın Daralması: “Uzaktan Geriye Bildirim” koşulu, kurbanın yeterince düşünülmemesin yol açmaktadır. Bu durumda denek, bir düğmeye basmayı ahlaksal bir işlem olarak görmemektedir. Çünkü bu artık kurbanın acı çekmesi olayından kopmuş ayrı bir olaydır. Oysa kurban yakın olduğunda, onu düşünceden ırak tutmak zorlaşmaktadır. Kurban sürekli olarak görülebildiğinden, deneğin sürekli olarak farkında olması gerekmektedir. Uzakta olduğu koşullarda “kurban”ın varlığı ve tepkileri ancak şok verildikten sonra ortaya çıkmakta ve bu tepkiler yalnızca kulağa “geriye bildirim” yoluyla aralıklı ve kopuk kopuk gelmektedir. Yakınlık koşullarında ise kurbanın sürekli olarak görsel alan içinde bulunması, onu denek için belirgin bir duruma getirmektedir. Bu durumda yadsıma mekanizmasını kullanma olanağı yoktur. Uzaktan Geriye Bildirim koşulundaki bir denek şöyle diyordu: “Sürekli olarak yumruk sesini duyduğum halde, orada gerçekten bir insan bulunduğunu unutmanın kolaylığı çok ilginç. Uzun süre sadece sözcükleri okudum ve düğmelere bastım.”

Kişilerin Karşı Karşıya Olduğu Durumlar: Yakınlık koşulunda, deneğin kurbanı daha iyi görebilmesine karşın, bunun karşıtı da olabilir. Bu durumda deneğin davranışları da kurban tarafından yakın bir planda izlenmektedir. Gözlenmediğimiz bir sırada bir başkasına acı çektirmek, büyük bir olasılıkla, bunu acı çektirdiğimiz kimsenin gözleri önünde yapmaktan daha kolaydır. Kurban’ın kendisine karşı girişilmiş bir davranışı gözleyebilmesi, denekte utanç ve suçluluk duygularına yol açabilir ve bu da acı çektirme isteğini engelleyebilir. Yüzyüze olmanın güçlüğü üzerine söylenmiş bir yığın deyim vardır. Çoğu zaman bir kişiyi yüzen karşı eleştirmenin, bunu arkasından yapmaktan daha zor olduğu söylenir. Kısacası, Yakınlık koşulunda denek, kendisin kurban için daha belirgin hale gelmiş olduğunu farkedebilir. Böylece daha kendinin bilincinde ve utangaç olur ve kurbanı cezalandırma davranışı ketlenir.

Eylemin Olgusal Birliği: Uzaktan Geriye Bildirim koşulunda, deneğin kendi eylemleri ile bunların kurban için ortaya çıkardığı sonuçlar arasındaki ilişkiyi anlaması daha zordur. Eylemle sonuçlar arasındaki fiziksel ve mekansal bir kopukluk, ayrılık vardır. Bir odada denek bir düğmeye basmakta ve başka bir odadan haykırışlar ve protestolar duyulmaktadır. İki olay, aralarındaki bağıntıya karşın, çarpıcı bir olgusal birlikten yoksundur. Uzaysal düzenlemeden (mekansal düzenleme) dolayı anlamlı bir eylemin yapısı –Ben bir insana acı çektiriyorum- parçalanmaktadır. Bu tıpkı yanıp sönen ışık noktacıkları birbirine çok uzak olarak yerleştirildiğinde phi görüngüsünün yok olmasına benzemektedir. Yukarıda sözünü ettiğimiz, “Birlik”, Yakınlık koşulunda, yani kurban kendisine acı veren eylemin yakınına getirildiğinde, daha fazlalaşmakta, Dokunulabilir Yakınlık koşulunda ise tam bir beraberlik elde edilmektedir.

Başlangıç Grubunun Oluşması: Kurbanın başka bir odada olması salt onu denekten uzaklaştırmakla kalmayıp denekle araştırmacıyı birbirlerine yakınlaştırmaktadır. Böylece denekle araştırmacı arasında, kurbanın içinde bulunmadığı bir grup (birlik) kurulmuş olmaktadır. Kurbanla, diğerleri arasındaki duvar, onun, denek ve araştırmacının duydukları yakınlık ve gizliliği paylaşmasını engeller. Uzaktan Geriye Bildirim koşulunda kurban gerçekten hem fiziksel hem psikolojik olarak yalnız bir adamdır. Kurban deneğe yaklaştırıldığı zaman bu ikisinin, araştırmacıya karşı bir birlik kurmaları kolaylaşır. Denekler araştırmacıyla tek başlarına yüzyüze gelmek durumundan kurtulurlar. Artık yakınlarında ve araştırmacıya karşı kendileriyle birlik olup, başkaldıracak bir dostları vardır. Böylece mekansal durumun değiştirilmesiyle birlikte, değişik deneysel koşullarda değişik dostluklar ve bağlaşıklar yaratılmış olur.

Öğrenilmiş Davranışsal Eğilimler: Laboratuar farelerinin hemen hiçbir zaman birlikte bulundukları diğer farelerle kavga etmedikleri bilinen bir gözlemdir. Scott (1958) bunu “edilgen ketleme” terimiyle açıklıyor ve diyor ki: “Bu koşullarda (hayvan) hiçbir şey yaptırılmamakla, hiçbir şey yapmamayı öğreniyor. Buna edilgen ketleme denilebilir. Bu kural, bireyleri barışçı olmayı öğretmekte başarıyla kullanılabilir, çünkü bu demektir ki kişi kavga etmemek yoluyla kavga etmemeyi öğrenebilir,” Buna uygun olarak başka insanları rahatsız etmemeyi ve onlara acı vermemeyi, günlük hayatımızda onları rahatsız etmeyip, acı vermemek yoluyla öğrenebiliriz. Ancak, bu tür bir öğrenme diğer kişilerle mekansal yakınlık halinde olduğumuz zamanlarda gerçekleştiğinden, diğer kişinin bizden fiziksel olarak apayrı bir yerde olduğu durumlara genelleştirilemeyebilir. Ya da, büyük bir olasılıkla, geçmişte bize yakın bir yerde olan bir kişiye karşı saldırgan davranışta bulunduğumuzda, bu tepki ile karşılaşmış –Yani, davranışımızın karşılığında cezalandırılmış- ve böylece bizim ilk davranışımız körelmiş olabilir. Bunun karşıtı olarak, uzaktaki kişileri hedef alan saldırgan davranış karşılı görmemiş olabilir. Böylece, örgenlik (organizma) uzaktaki insanlara karşı saldırgan davranışta bulunmayı daha tehlikesiz görüp yakınımızda bulunanlara karşı saldırgan davranışlarını ayarlamak gerektiğini öğrenir. Bir, ödüller ve cezalar örüntüsü sonucu, kişi dar alanlarda saldırganlaşmamayı öğrenebilir; bu eğilim uzaktaki kişileri kapsamayabilir. Bu da bizim uzak ve yakın deneysel koşullardaki farklı bulgularımızı açıklayabilir.

Yetkeye Yakınlık
Eğer kurbanla deneğin mekansal ilişkisi, itaatin derecesin saptamak yönünde önemli ise, araştırmacı–denek ilişkisi de önemli olamaz mıydı?

Laboratuara ilk geldiğinde denek, kurbana değil araştırmacıya yöneliktir. Oraya gelmekle, kurbanın değil, araştırmacının ortaya koyduğu bir yapıya uymayı amaçlamıştır. Bundan başka amacı, davranışlarını anlamaktan çok, bunları uzman bir bilim adamının gözü önünde sermektir; bunun için de bilim adamının gerektiğini söylediği bir biçimde kendini ortaya koymaya hazırdır. Çoğu denek, araştırmacının önüne çıkmaktan dolayı heyecanlıdır; iddia edebiliriz ki, bu heyecan, onlara içinde bulundukları toplumsal durumun bir üçgen olduğunu unutturabilir. Başka bir deyişle, denek araştırmacı önündeki rolünü oynamaya kendini o kadar kaptırmıştır ki, toplumsal alanın başka yerlerinden gelen etkileri algılarken onlara gereken önemi vermez. Araştırmacıya karşı gösterilen bu şaşmaz eğilim, deneğin kurbana karşı duygusuz kalmasın açıklayabilir. Bundan da şu sonuca varabiliriz: Denekle araştırmacı arasındaki ilişkide yapılacak değişiklikler, itaat açısından önemli sonuçlar doğurabilir.

Bir küme deneyde de araştırmacının fiziksel yakınlığı ve denetim derecesini sürekli olarak değiştirdik. Koşulların birinde araştırmacı denekten salt birkaç feet uzaklıktaydı. İkinci bir koşulda, deneyle ilgili talimatı verdikten sonra, araştırmacı laboratuardan ayrıldı ve sonraki buyruklarını telefonla verdi. Yine bir başka koşulda da, araştırmacı deneğe hiç görünmedi ve buyruklarını, denek laboratuara girince çalışmaya başlayan bir teyp aracılığıyla verdi.

Araştırmacı fiziksel olarak laboratuardan uzaklaşınca, itaat kesin düşüş gösterdi. İlk koşuldaki (araştırmacının laboratuarda bulunduğu koşul) itaatkar deneklerin sayısı kinci koşulda (telefonla talimat verilen koşul) olanların üç katıydı. Birinci koşulda 26 denek tam itaat gösterirken, bu sayı ikinci koşulda 9’a indi. Araştırmacı ile yüzyüze karşılaşmak durumunda kalmayınca, denekler araştırmacıya daha güçlü bir tavır takınabiliyorlardı, böylece araştırmacının denekler üzerindeki etkisi ciddi bir biçimde azaldı.

Ayrıca, araştırmacı odada bulunmadığı zaman, denekler, araştırmacının denetimi altında iken ortaya koymadıkları ilginç bir davranış türü oluşturdular. Deneyi sürdürmelerine karşın, birçok denek gerekenden daha az şok verdi ve uygulamalarındaki bu değişimi araştırmacıya bildirmedi. (Deneklerin haberi olmadan, şok düzeyleri, jeneratöre bağlı bir Esterline-Augus aygıtı aracılığıyla kaydediliyor ve bize deneğin nesnel edimi konusunda doğru bilgi veriyordu.) O kadar ki, telefon konuşmalarında, bazı denekler, araştırmacıya şok düzeylerini buyruklara uygun olarak yükselttiklerini vurgulayarak söylerken, gerçekte sürekli olarak en alçak düzeydeki şoku veriyordu. Bu tür davranış gerçekten ilginçtir: Bu denekler, deneyin amacını saptıran böylesi bir davranışa başvurdukları halde, yetkeye açıktan açığa karşı çıkmaktan çekiniyorlardı.

Başka bir deneysel koşulda, araştırmacı deneyin ilk bölümde, laboratuarın dışında durup, denek telefonla verilen şok düzeyini yükseltme buyruğuna kesinlikle uymayınca, laboratuara girdi. Araştırmacı, gücünü telefon aracılığıyla gösterme olanağını yitirdiği halde, laboratuara girince, çoğunlukla deneğin, buyruklarına boyuneğmesini sağlayabiliyordu.

Bu kümedeki deneyler, yetkesi olan bir kimsenin fiziksel varlığının deneğin itaat etme ya da karşı gelmesine etki yapan önemli bir etmen olduğunu ortaya koydu. Kurbanın yakınlığı-uzaklığı ile ilgili olan birinci kümedeki deneylerle birlikte alındığında, görülüyor ki psikolojik etki (kuvvet), deneklerin edimlerini denetim altına almaktadır. Kurban kendisine yaklaştırıldıkça, denek, ona şok vermeyi güç bulmaya başlar. Kurban durağan tutulunca ve yetke uzaklaştırılınca da, denek deneyi yarıda kesmeyi daha kolay bulur. Bu etki, her iki durumda da epeyce önemlidir. Daha önemlisi araştırmacının fiziksel varlığı bir değişken olarak kullanıldığında itaat doğrultusunda daha kuvvetli sonuçlar ortaya çıkmaktadır.

Gerilimler
Deneğin aldığı sonuç puanı, ediminin yapısını tam olarak yansıtmamaktadır. Bu nedenle, bildirimize deneklerin ortama gösterdikleri genel tepkileri de katmanın yararlı olacağı kanısındayız.

Sanılabilir ki, denekler salt vicdan ve kişilik yapılarının buyruklarına uyarak deneyi ya yarıda bırakacak, ya da sonuna kadar götüreceklerdir. Gerçekte gözlediklerimiz bu sanıdan çok farklıdır. Deneye katılanların büyük bir kısmında duygusal gerilim ve zorlama gösteren güçlü tepkiler izledik. Denekler, deneyin gerektirdiği çelişkiye gitgide daha fazla saplandıkça, terlediler, titrediler, kekelediler, tırnakların yediler, inlediler. Ne durumda oldukları hakkında bir fikir edinebilmek için iki boyuneğmeyen deneğin şu sözlerine bakmak yeterlidir:
“Duvar mı vuruyor?... Acaba yaralandı mı? Ona bir şey olursa sorumlu olmak istemem, hayır devam edemeyeceğim, Adamın sağ olup olmadığını bilmiyorum. Şey... demek istiyorum ki adamın kalbi falan vardır belki. Pek doğru bulmuyorum. Yardım için duvarı yumrukluyor. Belki de başı dertte; yoksa neden vursun... Bunun bir anlamı yok-adam bayıldı belki.. Hiç anlamı yok, anlayamıyorum.” (Denek şok vermeyi reddeder) (Denek No: 0108)

“Adam duvara vuruyor. Dışarı çıkmak istiyor... Özür dilerim. Eğer çıkmak istiyorsa bırakırım daha iyi. Daha fazla şok vermek istemiyorum. (Denek çok heyecanlıdır) Parayı memnuniyetle geri veririm ama bu adama zarar veremem. Özür dilerim ama eğer bu adam dışarı çıkmak istiyorsa ona daha fazla şok veremem. Bana ne kadar çok para verirseniz verin, başka bir insana zarar veremem” (Denek No: 010x)

Şimdi de buyruklara boyuneğen bir deneğin sözlerini okuyalım. Bu denek, deneye epey sakin bir biçimde başladı fakat zamanla giderek endişelendi ve gerilimi arttı. 150 voltluk şoku verdikten sonra araştırmacıyla epeyce sinirli bir biçimde konuşmaya başladı:
150 volt verilince: “Devam etmemi istiyor musunuz?”
165 volt verilince: “Adam bağırıyor. Daha çok iş var burada. Belki kalbi filan vardır. Devam etmemi istiyor musunuz?”
180 volt verilince: “Dayanamıyor. Adamı öldürecek değilim. Bağırmasını duyuyor musunuz? Bağırıyor. Dayanamıyor. Ya başına bir şey gelirse... Adamı hasta edemem. Bağırıp duruyor. Anlıyor musunuz? Bakın, sorumluluk almayı reddederim. Canı yanıyor adamın. Bağırıyor hep. Daha bir dolu soru var burada. Ya daha da yanlış yanıt verirse? Peki ama bu beye birşey olursa? Sorumluluğu kim alacak?”
(Araştırmacı sorumluluğu kabullenir)
195 volt verilince: “İşte bağırıyor. Duydunuz mı? Valla bilmem ki... (Araştırmacı deneğe “sürdürmeniz gerekiyor” der) Bilmiyorum efendim ama adam başına gelecekleri bilmiyor. 195 volta geldik.”
210 volt verilir.
225 volt verilir.
240 volt verilir: “Yo, yo, hayır.. Yani daha hala yükseltmeye devam mı edeyim? Hayır efendim, adamı öldüremem. Ama 450 volt veremem. (Araştırmacı “Deneyi sürdürmesinin gerekli olduğunu” yineler) Evet, biliyorum ama orada bağırıp duruyor efendim”.
Bütün bu sinirli itirazlarına karşın, denek araştırmacıya tam itaat gösterdi ve jeneratördeki en yüksek şoku bile verdi. Sözleri ile eylemleri arasında ilginç bir kopukluk sergiledi. Sözel düzeyde kesinlikle sürdürmemeye karar vermesine karşın, eylemsel düzeyde araştırmacının buyruklarına itaat etti. Kurbana şok vermek istememesine ve bunu oldukça sevimsiz bir iş olarak kabul etmesine karşın, kendisini araştırmacının yetkesinden kurtaracak bir tepki ortaya koyamadı. Çoğu denekler de, kendilerine araştırmacı tarafından verilen rolü reddedebilmelerini sağlayacak sözel bir yol bulamadılar. Belki de bizim kültürümüzde (Amerikan kültüründe) yeterli başkaldırı modelleri yoktur.

Gerilimin ilginç bir göstergesi de sürekli bir biçimde ortaya çıkan sinirli kahkaha tufanlarıydı. İlk dört koşulda 160 denekten 71’i sinirli gülme ve kahkaha belirtileri gösterdiler. Gülüşleri tümüyle yersiz hatta garipti. 15 denekten had düzeyde ve kontrolsüzdü. Bir keresinde, tanık olduğum gülme nöbeti o derece fazlaydı ki, deneye son verme durumunda kaldık. Deney sonrası konuşmalarda, denekler sadist olmadıklarını, gülmelerinin, kurbana şok vermenin kendilerine zevk vermesi anlamına gelmediğini uzun uzun anlattılar.

Deneyden sonraki konuşmalarda, deneklerden en yüksek gerilim noktasında kendilerini ne derece sinirli hissettiklerini 14 puanlı bir ölçekte göstermelerini istedik. İtaatkar denekler kendilerini, karşı koyan deneklere oranla biraz daha sinirli olarak betimlediler.

Kuramsal Yetke
Psikolojik öğrenme (özellikle hayvanlarda) ve bazı psikoloji dallarında, ölçümlerin nerede (yani hangi laboratuarda, vb.) yapıldığını, bulguların değerlendirilmesini etkilemez. (Yani, değerlendirme süreciyle pek ilgisi yoktur.) Önemli olan, ölçme için gereken teknik araç-gereçlerin bulunması ve işlemlerin uzmanca yürütülmesidir.

Bu varsayımın, şimdi sözünü ettiğimiz araştırma için geçerli olduğunu söyleyemeyiz. Araştırmacının buyruklarını etkililiği, araştırmasını hangi üniversite ya da kuruluşa bağlı olarak yürüttüğü ile önemli bir biçimde ilgili olabilir. Yukarıda anlatılan deneyler, Yale Üniversitesi’nde yani çoğu deneğin saygı, hatta arasıra korku duydukları bir kurumda yapılmıştı. Deney sonrası konuşmalarda, bir çok denek, araştırmanın yapıldığı kurumun, kendilerine araştırmanın yetkili kişiler tarafından yapıldığı konusunda yeterli güvenliği verdiğini, bu araştırmanın başka bir kurumda yapılmış olması halinde “öğrenci”ye şok vermekten kaçınacakların belirttiler.

Bu “arka-plandaki yetke” sorunu, bize sadece bulgularımızı açıklaması açısından değil, aynı zamanda, insan itaatkarlığı konusunda kapsamlı bir kuram elde etmek açısından da önemli göründü. Bize söylenenlere ya da verilen buyruklara itaat edip etmememiz, bu buyrukların verildiği yerlere yakından ilgili olabilir. İstek üzerine boğazımıza bir usturanın keskinliğine teslim edeceksek, bunu bir berber dükkanında yapmaktan çekinmeyiz de, örneğin bir ayakkabıcıda yapamayız. Buna karşın ayakkabıcının isteği üzerine çoraplarımızla yere basmaya razı oluruz da, bu isteği bankada duysak karşı koyarız. O halde, itaat dediğimiz kavramla, onun ortaya konduğu ortam arasındaki ilişkiyi daima akılda tutmalıyız.

Bu sorunu derinlemesine araştırabilmek için, araç-gereçlerimizi aynı eyaletin sanayi kenti olan Bridgeport’a taşıdık ve Yale Üniversitesi ile görünüşte hiçbir ilişkimiz olmadan araştırmayı aynen yineledik. Deneyleri, kentin çarşı kısmında bulunan eskice bir binada, üç odalı bir büroda yaptık. Laboratuar olarak kullandığımız bu büro, az eşya ile döşenmişti, temizdi ve görünüş olarak saygındı. Denekler profesyonel bağıntımızı sorguladıklarında, sınai işletmeler için araştırmalar yapan özel bir kuruluş olduğumuz söyledik.

Bridgeport’daki araştırmalarda bulduğumuz itaat derecesi, biraz daha az olmakla birlikte, Yale’dekinden belirgin bir farklılık göstermedi. Bridgeport deneklerinin yüksek bir oranı araştırmaya tam bir itaat gösterdiler. (Bridgeport deneklerinin yüzde 48’i en yüksek şok derecesini verirken, Yale’de aynı koşuldaki deneklerin oranı yüzde 65’ti).

Boyuneğme ve Karşıkoyma Düzeyleri
İtaatkar deneklerin oranı, araştırmacı ve yardımcılarını beklentilerinin çok üstündeydi. Başlangıçta, genellikle deneklerin “Kuvvetli Şok” düzeyinin üstüne çıkmayacakları savını kabul etmiştik. Halbuki, pratikte, çoğu denek, araştırmacının buyruğu üzerine, en yüksek şoku vermekten çekinmedi. Bazı denekler için bu deney saldırganlık duygularının boşaltımı için yardımcı oldu. Diğer bir bölüm denek için, itaat eğiliminin ne kadar köklü olabildiğini ve başkaları için doğuracağı sonuçlara bakmaksızın böyle davranılabileceğinin bir kanıtı oldu. Bu kadarla da kalmadı; hernasılsa denekler, kendilerin bir türlü kurtaramadıkları bir ortamın içinde buldular.

Psikiyatırlar tarafından deneklerden çoğunun 10. şok düzeyine aşamayacakları sanılmıştı. (10. şok düzeyi 150 volttur ve kurban bu noktada ilk olarak serbest bırakılması isteğinde bulunur.) Yine bu kestirmelere göre, 12. şok düzeyinden (300 volt; kurban yanıt vermeyi reddeder.) sonra deneklerin yüzde 3,73’ü hala itaat gösterecek ve deneklerin salt yüzde 1’inin onda biri, mümkün olan en yüksek şoku verecektir. Oysa, gözlenen davranışlar, bu kestirimlerden çok farklıdır. Deneklerin yüzde 62’si araştırmacının buyruklarına sonuna kadar uydu. Kestirim ile gerçek sonuçlar arasında doldurulamaz bir uçurum vardı.

Psikiyatırlar neden itaat düzeyini bu kadar yanlış kestirdiler? Belki de kestirmelerinde insan davranışının kökenlerini yanlış tanımladıkları ve güdüleri boşluk içindeymiş gibi ele aldıkları için. Bu tip bir yaklaşım belki de psikiatrın kanapesinde tedavi için uygundur. Ama daha geniş alanlarda yer alan davranışlarla ilgilenirken, güdülerin ortaya çıktığı ortam, kişiler üzerinde önemli bir baskı yapabilir. Bu koşula dikkat göstermek zorundayız. Bunu ya itici güçler, ya da yasaklayıcı ve bastırıcı güçlerle yapabilirler. O kadar ki, bazı durumlarda bireyin davranışlarını belirleyen etmen, onu nasıl bir insan olduğundan çok, nasıl bir ortam içinde bulunduğudur.

Bu araştırma hakkında pek fazla birşey bilmeyen birçok kişi, en yüksek şoku veren deneklerin sadist ruhlu olduklarını söylemiştir. Böyle bir kişilik-yapısı genellemesi kadar anlamsız bir şey olamaz. Bu tıpkı, akıntıya kapılmış bir adamın hızlı yüzücü olduğunu söylemeye benzer. Eylemlerin kapsamları her zaman gözönünde bulundurulmalıdır. Kişi, laboratuara girdiği andan başlayarak, kendine özgü bir hızı eve akışı olan bir ortamın parçası durumuna gelmiştir. Bu durumda, deneği ilgilendiren sorun, giderek çirkin bir yönde gelişen bu akıntıdan kendini nasıl kurtaracağıdır.

Bu kurtarma işleminin güçlüğü, deneği şok aygıtı önünde tutan güçlerin iç-güçlerine (potency) bağlıdır. Bu güçleri nasıl kavramlaştıracağız? Bunları kişisel güdüler olarak kabul edip kişilik dinamiği açısından mı ele alacağız, yoksa toplumsal yapının ve ortamdan gelen bakıların etkileri olarak mı ele alacağız? Bizce deneğin eylemlerin tam olarak anlamak için her iki görüş açısını birlikte düşünmek gerekir. Kişi laboratuara gelirken yanında, yetkeyle ve saldırganlıkla ilgili bazı kalıcı eğilimler getirir ve aynı zamanda, kendini belli bir toplumsal yapının içinde bulur. İlgili güdüler ne olursa olsun –ki bunları kesin olarak belki hiç bilemeyeceğiz- eylemler, içinden çıktıkları ortamın doğrudan bir işlevi olarak incelenebilir. Bu araştırmada biz bu yöntemi seçtik ve toplumsal alanın özelliklerini değiştirerek, bunlara bağlı davransal kuralları gözlemeye çalıştık. Önünde sonunda, toplumsal psikolojinin gereksinimini duyduğu şey, bir ortamlar kuramıdır. Bu kuram, ortamı tanımlamak için terimler geliştirecek, ortamların tipolojisini yapacak ve ortamları tanımlanabilir niteliklerinin hangi yollarla kişideki psikolojik güçler haline dönüşebileceğini ortaya koyacaktır.

Sonuç
...İnsanı şaşırtan bir süreklilikle, iyi kişilerin yetkenin işlemleri karşısında büküldüğü ve kötü eylemlerde bulunduğu görüldü. Günlük hayatlarında sorumluluklarını bilen ve efendi insanlar olan denekler yetkenin tuzağına düştüler; algılarının ve araştırmacının ortamı tanımlayışının tutsağı oldular ve sert eylemlerde bulundular. Laboratuarda gözlenen sonuçlar, bizim için üzücüdür. Çünkü bu sonuçlar şu olasılığı ortaya koyuyor: İnsan doğasının yada daha doğrusu-Amerikan Demokratik Toplumun ürettiği kişilik- yapısı türünün zalimlikten ve kötü niyetli yetkeden soyutlanması olanaksızdır.

Harold J. Laski (1929), “İtaatın Tehlikeleri” başlıklı makalesinde bununla ilgili olarak şunları söylüyor:

“... Uygarlık, herşeyden önce gereksiz acı çektirmemeyi bilmektir. Bu tanıma göre, içimizdeki kişiler arasında, yetkenin buyruklarına kayıtsız koşulsuz boyuneğenler, uygar insan olduklarını savlayamazlar.”

“... Eğer tümüyle anlam ve önemden arınmış bir hayat sürdürmek istemiyorsak, görevimiz, temel yaşantılarımıza aykırı düşen hiçbir şeyi –gelenek ve görenekten ya da yetkeden bile gelse- kabul etmemektir. Belki de yanılgılara düşeceğiz; ama eğer kabul etmemizi istedikleri gerçekler, yaşantımızdaki gerçeklere uymuyorsa, kendi kendimizi tanımlamamız (our self expression) kökünden yıkılmış demektir. Bunun için de özgürlüğün koşulu, güçlünün ve yetkenin üzerinde ısrar ettiği düzen ve yasaları her zaman kuşkuyla karşılamaktır.”

BAŞVURU:

LASKI, H.J., “The Dangers of Obedience”, Harper’s Montly Magazine, June, 1929, 159, 1-10.


MILGRAM, S., “Dynamics of Obedience: Experiments in Social Psychology,” Mimeographed Report, National Science Foundation, January 25, 1961.


MILGRAM, S., “Some Conditions of Obedience and Disobedience to Authority,” Human Relations, 1965, 18, 57-75.


SCOTT, J. P. Agression, Chicago: Univ. Of Chicago Press, 1958.


WERTHEIMER, M., (ed) Confrontation: Psychology and the Problem of Today, Illinois: Scott, Foresman and Company, 1970.

NOT:

[1] Deney sonrası işlemde, “kurban” ve “deneyci” ile dostça bir sohbet yapıldı. Deneyi uygulayan, “gerçek deneğe”, “kurban”a gerçekten elektrik şoku verilmediği anlatıldı. Bütün deneylerden sonra “deneğe” araştırmanın ayrıntılı bir sonucu ve amaçlarını kapsayan bilgiler verildi. Deneklerden yüzde 83,7’si, böyle bir araştırmada yer aldıkları için memnun olduklarını; yüzde 15,1’i herhangi bir yorumda bulunmak istemediklerini ve yüzde 1,3’ü böyle bir araştırmaya katıldıkları için üzüntü duyduklarını söylediler. Deneklerden büyük bir bölümü ayrıca, böyle araştırmalarda yine yer alabileceklerini; beşte dördü aynı türde araştırmaların sürdürülmesini; yüzde 74’ü araştırmadan kişisel olarak birkaç şey öğrendiklerini belirttiler. Daha sonra, bir psikiatr, deneklerden örneklem seçerek, mülakatlar yaptı ve ilerde çıkabilecek rahatsızlıkların nasıl önlenebileceğini saptadı. Fakat, deneklerde hiçbir rahatsızlığın olmadığı görüldü. Gerçekten, birçok denek, araştırmaya katılmanın onlar için öğretici ve zenginleştirici olduğunu söylemişlerdi.